S M

Hét informatiepunt voor professionals
op het gebied van wonen, welzijn en zorg

Meer dan 100 zorgcoöperaties actief in Nederland

Het Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg heeft tijdens een inventarisatieonderzoek, in samenwerking met het Kenniscentrum Instituties voor de Open Samenleving van de Universiteit Utrecht, 101 burgerinitiatieven in wonen-zorg-welzijn gevonden. De veelgehoorde frase dat burgerinitiatieven in wonen, zorg en welzijn de afgelopen jaren 'uit de grond geschoten' zijn, lijkt dus niet ongegrond. Naast een zoektocht naar zorgcoöperaties in eigen land, heeft het Kenniscentrum ook een bescheiden blik over de grenzen geworpen. Opvallend is de explosieve groei van het aantal en de grote variatie aan initiatieven. 

Zorg in het dorp Oerle - Lokale Kracht

Groei burgerondernemingen

Het aantal zorgcoöperaties en andere burgerinitiatieven in wonen-zorg-welzijn is ten opzichte van vorig jaar significant toegenomen. Dit jaar zijn 101 initiatieven in wonen-zorg-welzijn gevonden, die allemaal het doel hebben om ouderen zo lang mogelijk zelfstandig thuis te laten wonen. Vorig jaar waren dat er ongeveer 30. 

Van deze 100 initiatieven kunnen 85 echt gezien worden als burgeronderneming. Bij een burgeronderneming is de burger initiatiefnemer en gaat het om vrijwillige inzet voor de directe leefomgeving. Een aanzienlijk deel (19%) van de burgerondernemingen is opgericht in 2013, 8% in 2014. Deze laatste groep kan natuurlijk nog oplopen, aangezien er veel coöperaties nog in oprichting zijn. Slechts 11% is voor 2009 opgericht. De provincie is Noord-Brabant is hofleverancier. Van de burgerondernemingen is 41% in Noord-Brabant opgericht, voornamelijk in het oostelijke gebied van de provincie.

Grote variatie

De grote variatie van de gevonden initiatieven is opvallend. Het doel is overal hetzelfde, maar telkens wordt het nastreven hiervan anders ingevuld. Ook zorgen lokale verschillen ervoor dat geen enkel voorbeeld identiek is aan een ander. Sociaal ondernemers die inspelen op dezelfde ontwikkelingen in wonen-zorg-welzijn geven nog meer variatie aan het geheel. Ook sociaal ondernemers richten zorgcoöperaties op. Dat maakt dat de ene zorgcoöperatie de andere niet is.

Veel initiatieven zoeken nog naar een manier om ouderen langer thuis te laten wonen. Willen ze concrete zorg bieden of onderlinge dienstverlening organiseren? Ook zijn er burgerinitiatieven uit andere sectoren (bijv. energiecoöperaties) die zich nu ook buigen over de vraag hoe wonen-zorg-welzijn door hen kan worden opgepakt vanuit de coöperatie.

Coöperatie populair, oude kaders blijven zinvol

De coöperatie komt als rechtsvorm het meeste voor, maar verenigingen en stichtingen worden ook nog altijd opgericht. Een zorgcoöperatie is niet altijd feitelijk een coöperatieve vereniging maar soms ook een reguliere vereniging. Oude stichtingen en verenigingen blijken ook in te spelen op de huidige ontwikkelingen binnen wonen-zorg-welzijn. Sommige hiervan organiseren een vergelijkbaar zorgaanbod als de nieuwe zorgcoöperaties.

Typologie

In het onderzoek is de grote variatie aan initiatieven via twee dimensies onderverdeeld. Het eerste onderscheid is of het gaat om een burgeronderneming of om een sociale onderneming. Een burgeronderneming komt tot stand op initiatief van de burger die zijn directe leefomgeving wil verbeteren. Collectieve vrijwillige inzet en inspraak zijn hierbij belangrijk. De initiatiefnemer van een sociale onderneming is in de eerste plaats ondernemer en het initiatief wordt daarom benaderd als een onderneming. 

Als tweede is gekeken naar of het initiatief zich richt op zorg, of dat het gaat om verschillende diensten maar geen zorg. De initiatieven hebben in het algemeen allen de doelstelling ouderen zo lang mogelijk zelfstandig te laten wonen. De manier waarop zij hier uiting aan geven in de dienstverlening van het collectief verschilt echter.

Meer zicht op ontwikkeling

Vanuit ondernemersperspectief

Uit deze inventarisatie is moeilijk op te maken of sociale ondernemingen net zo hard stijgen in aantal als burgerondernemingen in wonen-zorg-welzijn, vanwege de nadruk op burgerondernemingen in het onderzoek. Wel is duidelijk dat ook vanuit de ondernemerskant wordt ingespeeld op de ontwikkelingen binnen dit gebied. Zo zijn er ook zorgcoöperaties op initiatief van zorgondernemers in plaats van burgers, zoals Zorgcoöperatie Brabant. Ook met de sociale ondernemingen voert Noord-Brabant, samen met Noord-Holland, de lijst aan.

Zorg of dienst?

Van de 85 gevonden burgerondernemingen zijn ongeveer 30 initiatieven al bezig met het regelen van zorg voor hun leden via dorpsondersteuners, wijkzusters of steunpunten. Sommige vergevorderde zorgcoöperaties beschikken zelfs over zorgwoningen. Zo’n 14 van de 24 burgerinitiatieven die ingedeeld zijn onder “diensten” oriënteren zich wel op het uitbreiden van het dienstenpakket naar zorg, of beperken zich tot lichte onderlinge zorg. De rest beperkt zich tot onderlinge dienstverlening.

In Europees perspectief

Vergeleken met het buitenland zijn er enkele uitspraken te doen over de zorgcoöperaties in Nederland. In tegenstelling tot landen als België, het Verenigd Koninkrijk en Italië is de coöperatieve sector wat betreft wonen-zorg-welzijn in Nederland kleinschalig. Bovendien zijn Nederlandse coöperaties verenigingen en geen vennootschappen. Grote koepelorganisaties voor coöperaties en een groot marktaandeel in de economie maken coöperaties in met name het Verenigd Koninkrijk en Italië instituties die de lokale grenzen zijn overschreden. Wel zijn er binnen de grote organisaties kleine lokale projecten opgenomen. Is dergelijke institutionalisering de toekomst voor de (nog) kleinschalige zorgcoöperaties in Nederland?

Waarom inventarisatie?

Burgers regelen steeds meer zelf, omdat overheid en professionals zich terugtrekken, of omdat burgers ontevreden zijn over de kwaliteit van de bestaande voorzieningen. Zorgcoöperaties staan met name in de belangstelling in deze ontwikkeling. Doordat burgers zich organiseren in zorgcoöperaties kunnen ouderen en andere kwetsbaren langer blijven wonen in hun dorp of buurt. Door de vele aandacht vanuit verschillende nieuwsmedia voor zorgcoöperaties lijkt het inderdaad dat het aantal hiervan de laatste jaren enorm is toegenomen. De vraag is echter hoe snel deze ontwikkeling nou werkelijk gaat. En gaat het inderdaad om vergelijkbare burgerinitiatieven, of zit er veel verschil tussen? 

Het Kenniscentrum heeft in 2013 al een inventarisatie ondernomen in samenwerking met de Universiteit Utrecht om in kaart te brengen wat er aan burgerinitiatief in wonen, zorg en welzijn te vinden is in Nederland. Uit deze eerste inventarisatie kwamen ongeveer 30 initiatieven naar voren. Met dit onderzoek uit 2014 is voortgebouwd op de eerdere inventarisatie om naast het aantal initiatieven ook de ontwikkeling van deze initiatieven inzichtelijk te maken. Dit jaar zijn 101 initiatieven in wonen-zorg-welzijn gevonden, die allemaal het doel hebben om ouderen zo lang mogelijk zelfstandig thuis te laten wonen. De ontwikkeling van burgerinitiatieven in wonen-zorg-welzijn gaat inderdaad hard.

Meer weten?

Naast de inventarisatie naar zorgcoöperaties is voor de Universiteit Utrecht tevens onderzoek gedaan naar de motivaties en beweegredenen van mensen om zich aan te sluiten bij burgercollectieven, zoals zorgcoöperaties. In dit onderzoek is ook gekeken naar de achtergrond van leden van burgercollectieven. Hieronder vindt u verschillende bestanden om te downloaden. Ook kennisinstituut Vilans doet onderzoek naar zorgcoöperaties. Bij de inventarisatie hebben de onderzoekers hun bevindingen uitgewisseld. In de loop van de zomer zal Vilans een interactieve kaart met zorgcoöperaties in Nederland publiceren op haar website.

07-07-2014

Meer informatie

  • Inventarisatie Zorgcoöperaties 2014 (pdf, 1,1 mb): in dit verslag zijn kenschetsen gemaakt van enkele praktijkvoorbeelden van zorgcoöperaties en andere burgerinitiatieven in wonen-zorg-welzijn.
  • Gemotiveerde Burgers in stad en land (pdf, 543 kb): onderzoek vanuit de Universiteit Utrecht naar motieven en beweegredenen van leden van burgercollectieven .
  • KCWZ-dossier Lokale Kracht: hier vindt u meer praktijkvoorbeelden, onderzoeken en andere nieuwsberichten rondom het thema Lokale Kracht.
  • Institutions for Collective Action: hier vindt u meer informatie over burgercollectieven en over het stageproject rondom burgercollectieven vanuit de Universiteit Utrecht
  • Kenniscentrum Instituties voor de Open Samenleving van de Universiteit Utrecht

Stel een vraag


Daniëlle Harkes
Manager Kenniscentrum



Yvonne Witter
Adviseur Kenniscentrum

D E F